Problem nie musi oznaczać kłopotów. Od lat 50. XX w. większość zaangażowanych w pracę pedagogów uznaje „problem” za jedną z najefektywniejszych metod aktywnego przekazywania i utrwalania wiedzy. Problem ma siłę – inspirowania, motywowania, angażowania, poznawania i weryfikowania – co to oznacza w nauczaniu? Możliwość osiągnięcia sukcesu na różnych polach działań, związanych bezpośrednio i pośrednio z edukacją.
Nie oznacza to jednak, że możliwość ta zawsze będzie przekuta na efektywną pracę, jaką powinien być proces nauczania. Musi być spełnionych kilka kluczowych warunków. Jednym z nich jest m.in. skala trudności problemu, który stanowi inspirację dla pracy ucznia, grupy uczniów i nauczyciela, jako „interaktywnego” zespołu, którego celem jest nie tylko rozwiązanie problemu, ale przede wszystkim nauczenie się, za jego pośrednictwem, nowych umiejętności i nabycie nowej wiedzy.
Problem nie może być ani za trudny, ani za łatwy – wówczas będzie zachęcał uczniów do aktywnego wysiłku. Aktywność – a dokładniej: aktywizujące metody nauczania – to jedna z cech definiujących najprecyzyjniej m.in. uczenie za pomocą problemu.
Uczeń, nauczyciel, zespół – czyli jak zaprzęgnąć „problem” do efektywnej współpracy?
Jakie to metody? W skrócie można powiedzieć, że są to te wszystkie formy edukowania, które polegają na większym zaangażowaniu w naukę uczniów niż nauczyciela. Uczniowie nie przyswajają biernie wykładu (monologu) nauczyciela. Przeciwnie – tworzą wraz z nim i innymi uczestnikami zajęć – dialog.
Taka interakcja jest korzystna dla wszystkich stron – nie tylko osób uczących się, ale również prowadzących zajęcia. Dzięki metodom aktywizującym, szczególnie nauczaniu problemowemu, w relacje szkolne nie wkrada się wtórność, nuda i rutyna, które, niestety, wciąż zbyt często gaszą zainteresowanie ze strony uczniów, a po pewnym czasie mogą się również odbić negatywnie na jakości pracy nauczyciela.
Pedagog w ujęciu nauczania problemowego jest w mniejszym stopniu ekspertem, w większym natomiast: doradcą, słuchaczem i obserwatorem, animatorem (inicjuje tematykę, wprowadza nowe wątki, naprowadza na rozwiązanie problemu, nie wyręczając uczniów w pracy nad samodzielnym dojściem do prawidłowych wniosków), a także aktywnym uczestnikiem. Ta ostatnia cecha powoduje zmniejszenie dystansu między nauczycielem „mistrzem” i uczniem „czeladnikiem”.
Pokazanie uczącym się, że również ich praca może być inspirująca dla nauczyciela, w żaden sposób nie pomniejsza jego autorytetu, a zachęca do jeszcze aktywniejszej współpracy z nim i tym samym kreatywności w otwieraniu się na nowy zasób wiedzy i emocji.
Kolejnym atutem aktywnych form nauczania jest zwiększenie zaangażowania uczniów – nie tylko na poziomie intelektualnym, ale również emocjonalnym. Aktywność w grupach kształtuje wiele cennych umiejętności tzw. miękkich (np. empatię, umiejętność pracy zespołowej, dialogu, asertywności itp.) niezbędnych w życiu, zarówno prywatnym, jak i zawodowym.
Podstawowe zasady prowadzenia zajęć „problemowych”
Aby zajęcia prowadzone metodami aktywizującymi mogły odnieść założony, pozytywny skutek, konieczne jest trzymanie się kilku zasad.
Po pierwsze – z jednej strony nikogo nie wykluczamy z pracy (np. dlatego, że czegoś jeszcze nie potrafi), z drugiej – nie wymuszamy na siłę aktywności (co może zniechęcić do późniejszej aktywności).
Po drugie – dajemy każdemu prawo do popełniania błędów (uczymy się również na błędach, nie boimy się stawiać wniosków, które po weryfikacji okażą się błędne).
Po trzecie – jesteśmy w pełni zaangażowani w pracę uczniów, nie tylko obserwujemy, wchodzimy w interakcję.
Pamiętamy o tym, że dzięki pracy nad problemem możemy rozwinąć w uczniu wiele aktywności, w tym wspomnianą już emocjonalną i intelektualną, ale również werbalną i sensomotoryczną.
Czy warto postawić na taką metodę nauczania? Odpowiedź nasuwa się sama, szczególnie, że jak pokazują badania, wiedza i inne umiejętności zdobyte dzięki aktywnej pracy, są znacznie trwalsze, w porównaniu do tych, będących efektem biernego przyswojenia wykładu.
Problem, czyli szansa
Problem w znaczeniu edukacyjnym to trudność poznawcza, wynikająca z posiadania niepełnych danych, której rozwiązanie zależy od podjęcia aktywności w celu uzupełnienia tychże danych (informacji), co wiąże się z rozszerzeniem posiadanego zasobu wiedzy i umiejętności. Problem artykułowany jest poprzez pytanie albo twierdzenie, wymagające uzasadnienia.
Problemy mogą być otwarte (nie ma z góry określonych rozwiązań) i zamknięte (zbiór rozwiązań), konwergencyjne (z jednym rozwiązaniem) i dywergencyjne (więcej rozwiązań), problemy praktyczne i teoretyczne, problemy typu „odkrywanie, wynalezienie” rozwiązania.
Aby problem mógł znaleźć rozwiązanie, konieczne jest przejście przez kilka etapów. Jest to zazwyczaj: zaistnienie problemu, sformułowanie go, szukanie hipotez, weryfikacja ich, wybór konkretnego rozwiązania i realizacja.
Przykładowa lekcja w „wersji” problemowej:
· Sprawdzenie prac domowych z nawiązaniem do poprzednich zajęć
· Zainicjowanie, wprowadzenie nowego problemu
· Wspólne sformułowanie problemu głównego i zagadnień związanych z nim, bardziej i mniej bezpośrednio (daje to pole do szerszej aktywności uczniów)
· Stworzenie planu pracy
· Weryfikacja trafności przedstawionych w wyniku pracy rozwiązań problemu
· Podsumowanie zajęć
· Utrwalenie wiedzy poprzez zastosowanie jej w sytuacjach teoretycznych i praktycznych.
